ΜΝΗΜΕΣ, ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΑΦΗΓΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΤΑΥΤΟΤΗΤΕΣ ΣΤΑ ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ

Στο πλαίσιο αυτού του σεμιναριακού μαθήματος επιχειρείται μέσα από μελέτες περίπτωσης και ερευνητικές εργασίες που αφορούν τον ευρύτερο βαλκανικό χώρο η χαρτογράφηση της σύνθετης σχέσης μεταξύ της μνήμης, της ιστορικής αφήγησης(ακαδημαϊκής και δημόσιας) και της ταυτότητας. Το μάθημα καλύπτει χρονικά τον 20^ο και 21^ο αιώνα και εστιάζει το ενδιαφέρον στην προβληματική των ιδεολογικών και πολιτικών μηχανισμών και του ρόλου τους στη συγκρότηση των συμβολικών και αφηγηματικών αναπαραστάσεων για το παρελθόν και τη διαμόρφωση της ιστορικής κουλτούρας των βαλκανικών λαών. Εξετάζονται τα παλίμψηστα μνήμης που διαμορφώθηκαν μέσα από τις αλλεπάλληλες και καταιγιστικές αλλαγές στο οικονομικό, κοινωνικό και πολιτικό πεδίο τα τελευταία εκατό χρόνια, η έξαρση των σπουδών μνήμης και τα ζητήματα διαχείρισης του επίμαχου και τραυματικού παρελθόντος των βαλκανικών λαών από τη δεκαετία του ’90 και εξής, οι διαιρεμένες μνήμες, οι αλληλοσυγκρουόμενες ιστορικές αφηγήσεις και ο αντίκτυπός τους στη διαμόρφωση των συλλογικών ταυτοτήτων/ετεροτήτων. Παράλληλα μελετώνται οι προσπάθειες δόμησης  εναλλακτικών μνημονικών και ιστορικών αφηγήσεων που αναδεικνύουν κοινούς τόπους και συγκλίσεις στην ιστορική πορεία των βαλκανικών λαών και η υιοθέτηση σύγχρονων ιστοριογραφικών  οπτικών που αποστασιοποιούνται από τις προσεγγίσεις των εθνικών ιστοριογραφιών των βαλκανικών λαών.

Σκοπός

Σκοπός αυτού του μαθήματος είναι  να χαρτογραφήσουν οι φοιτητές/τριες τη σύνθετη σχέση  μεταξύ της μνήμης, της ιστορικής αφήγησης(ακαδημαϊκής και δημόσιας) και της ταυτότητας και να διερευνήσουν τον ρόλο των ιδεολογικών και πολιτικών μηχανισμών στη διαμόρφωση της ιστορικής κουλτούρας των βαλκανικών λαών κατά τον 20 και 21^ο αιώνα.

Μαθησιακά αποτελέσματα

Μετά την επιτυχή ολοκλήρωση του μαθήματος οι φοιτητές/τριες θα είναι σε θέση:

• να προσεγγίζουν πτυχές των πολιτικών μνήμης και λήθης και όψεις των πολιτικών ταυτότητας και ετερότητας στα Βαλκάνια του 20^ου και 21^ου αιώνα.
• να κατανοούν  τον τρόπο λειτουργίας του διπόλου «Εμείς» και οι «Άλλοι» ως βασικής συνιστώσας των εθνικών αφηγημάτων και να αναδεικνύουν τις πολλαπλές και συγκρουσιακές αναγνώσεις του ιστορικού παρελθόντος.
• να χαρτογραφούν τα παλίμψηστα μνήμης, να τα συνδέουν με το εθνογλωσσικό και θρησκευτικό μωσαϊκό των βαλκανικών κοινωνιών και να τα εντάσσουν στο εκάστοτε ιδεολογικό και πολιτικό συγκείμενο.
• να αναδεικνύουν τον καταλυτικό ρόλο του τραύματος στη συγκρότηση των μνημονικών και ιστορικών αφηγήσεων και τη διαμόρφωση συλλογικών ταυτοτήτων.
• να διατυπώνουν τα κατάλληλα ερευνητικά ερωτήματα.
• να αναζητούν, να επιλέγουν, να επεξεργάζονται κριτικά και να συνδυάζουν διαφορετικά είδη πηγών(γραπτές, προφορικές, φωτογραφικές, κινηματογραφικές, ψηφιακές κτλ.), προκειμένου να διαχειριστούν ερευνητικά ένα θέμα Βαλκανικής Ιστορίας.
• να συνθέτουν επιστημονικά τεκμηριωμένες εργασίες.
• να προβληματίζονται, να αναθεωρούν και να αξιολογούν την πορεία της ερευνητικής τους δραστηριότητας.

Περιεχόμενο(Syllabus)/Διδακτικές Ενότητες

1.Ενημέρωση φοιτητών: Αναλυτική παρουσίαση του περιγράμματος του μαθήματος: στοχοθεσία, επιδιωκόμενα μαθησιακά αποτελέσματα, διδακτικές ενότητες, διδακτική μεθοδολογία, μέθοδοι αξιολόγησης. Συζήτηση με τους φοιτητές/τριες για τα θέματα των ατομικών/ομαδικών εργασιών. Γενικές οδηγίες για την εκπόνηση  επιστημονικών εργασιών.

ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΟ ΚΑΙ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

2. α. Ο όρος Βαλκάνια και οι μετέπειτα συνυποδηλώσεις του/ Τα Βαλκάνια ως αναλυτική κατηγορία /Βαλκανισμός/Νοτιοανατολική Ευρώπη/ Η ιστορία των βαλκανικών σπουδών στην Ελλάδα και το εξωτερικό.

         β. Από την επίσημη(θεσμική μνήμη) στις πολλαπλές μνήμες: ατομική και συλλογική μνήμη, επικοινωνιακή και πολιτισμική μνήμη, θεσμική μνήμη vs λαϊκή μνήμη(αντι-μνήμες), η αλληλεπίδραση του χώρου με τη μνήμη. Οι θεωρητικές προσεγγίσεις των Maurice Halbwachs, Paul Ricoeur και Pierre Nora. Η «έκρηξη της μνήμης» στην ακαδημαϊκή ιστοριογραφία και τη δημόσια σφαίρα από τη δεκαετία του ’90 και εξής. Η έννοια και ο ρόλος της τραυματικής μνήμης στη διαμόρφωση της ιστορικής κουλτούρας των ατόμων και των κοινωνιών. Η διαγενεακή μεταβίβαση του τραύματος, μεταμνήμη και προσθετική μνήμη. Η σύνθετη σχέση μνήμης και ιστορίας

3. α. Η άρρηκτη σχέση μνήμης και ταυτότητας. Η έννοια και το περιεχόμενο της ταυτότητας. Ατομική και συλλογική ταυτότητα. Θρησκευτικές, εθνοτικές, γλωσσικές, πολιτιστικές, εθνικές και διεθνικές ταυτότητες. Κοινωνικές, έμφυλες, ιδεολογικές και πολιτικές ταυτότητες. Η άρρηκτη σχέση ταυτότητας και ετερότητας. Εθνοκεντρικά μοντέλα και μοντέλα συμπερίληψης.

       β. Ζητήματα πηγών και μεθοδολογικών εργαλείων/Βασικές ιστοριογραφικές τάσεις και προσεγγίσεις/Μνήμη και Προφορική Ιστορία/ Η αξιοποίηση των γραπτών και προφορικών αρχείων στη διερεύνηση των πολιτικών της μνήμης, της λήθης και των ταυτοτήτων: μεθοδολογικές οπτικές  και προκλήσεις.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ

4. Το αυτοκρατορικό παρελθόν και «ο Άλλος» στις εθνικές ιστοριογραφίες των βαλκανικών λαών: προσλήψεις, αναπαραστάσεις και ερμηνείες.
5. Πολιτικές της μνήμης και της λήθης στα κομμουνιστικά Βαλκάνια: η περίπτωση της Σοσιαλιστικής Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γιουγκοσλαβίας/Η διαχείριση των εθνικών ζητημάτων και η αναγνώριση Μουσουλμανικού και Μακεδονικού έθνους.
6. Πολιτικές της μνήμης και της λήθης στα κομμουνιστικά Βαλκάνια: Ρουμανία, Βουλγαρία, Αλβανία.
7. Η διάλυση της Γιουγκοσλαβίας και οι τραυματικές και διαιρεμένες μνήμες ως στοιχείο συγκρότησης συλλογικών ταυτοτήτων στον μετα-γιουγκοσλαβικό χώρο.
8. Πολιτικές της μνήμης, της λήθης και του τραύματος στα μετα-κομμουνιστικά Βαλκάνια: οι περιπτώσεις της Ρουμανίας, Βουλγαρίας και Αλβανίας.
9. Τραύμα και νοσταλγία: η κομμουνιστική νοσταλγία και η γιουγκο-νοσταλγία(yugonostalgia) ως πεδία αναθεώρησης ιστοριογραφικών οπτικών και επαναδιαπραγμάτευσης του ιστορικού παρελθόντος και των  συλλογικών ταυτοτήτων.
10.  Η μνήμη του Ολοκαυτώματος στα Βαλκάνια: από την απώθηση του τραυματικού παρελθόντος στην ένταξή του στη δημόσια σφαίρα.
11. Όψεις και μεταλλάξεις του Μακεδονικού Ζητήματος στον 20^ο και 21^ο αιώνα: αλληλοσυγκρουόμενες μνήμες, ιστορικές αφηγήσεις και πολιτικές.
12. Όψεις διαχείρισης του τραυματικού και επίμαχου παρελθόντος στην Ελλάδα του 20^ου και 21^ου αιώνα: Μνήμες και ιστοριογραφικές αποτυπώσεις της Μικρασιατικής Καταστροφής, του Β΄ Παγκοσμίου και του Εμφυλίου Πολέμου.
13.  Παρουσιάσεις ατομικών και ομαδικών εργασιών από τους/τις φοιτητές/τριες. Αυτοαξιολόγηση και ετεροαξιολόγηση των εργασιών. Συνολική αξιολογική αποτίμηση του μαθήματος.

Συνιστώμενη  βιβλιογραφία

Αγτζίδης, Β., Κόκκινος, Γ., & Λεμονίδου, Έ. (Επιμ.). (2010). Το Τραύμα και οι Πολιτικές της Μνήμης. Ενδεικτικές όψεις των συμβολικών πολέμων για την Ιστορία και τη Μνήμη. Αθήνα: Ταξιδευτής.

Αλβανός, Ρ.(2022). Ο ελληνικός εμφύλιος. Μνήμες σε πόλεμο και σύγχρονες πολιτικές ταυτότητας. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Επίκεντρο.

Αλβανός, Ρ.(2019). Σλαβόφωνοι και πρόσφυγες. Κράτος και Πολιτικές Ταυτότητες στη Μακεδονία του Μεσοπολέμου. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Επίκεντρο.

Βαν Μπούσχοτεν Ρ,  Βερβενιώτη, Τ.,  Ευτυχία Βουτυρά, Βασίλης Δαλκαβούκης, Κωνσταντίνα Μπάδα (επιμ.), Μνήμες και Λήθη του Ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου. Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2008.

Γούναρης, Β. Κ.-Μιχαηλίδης, Ι. Δ. (επιμ.). (2004). Πρόσφυγες στα Βαλκάνια. Μνήμη και ενσωμάτωση. Αθήνα: Ίδρυμα Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα/Πατάκης.

Halbwachs, M. (2013). Η συλλογική μνήμη (Α. Μαντόγλου, Επιμ., Τ. Πλυτά, Μτφ.). Αθήνα: Παπαζήσης.

Λιάκος, Α.(2007). Πώς το παρελθόν γίνεται ιστορία; Αθήνα: Εκδόσεις Πόλις.

Λυμπεράτος, Α. (2021). Βαλκανικές Αναγνώσεις του 1821 (Α. Λυμπεράτος, Επιμ.). Αθήνα: Μέλισσα.

Μαυρογένη, Στ.(2013). Εκπαιδευτική Μεταρρύθμιση και Εθνικισμός. Η περίπτωση των χωρών της πρώην Γιουγκοσλαβίας. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Επίκεντρο.

Μουζακίτη, Α. Ο. (2014). Η διαμόρφωση της βοσνιακής-μουσουλμανικής εθνικής ταυτότητας: ιστορικές και πολιτικές παράμετροι (από το 1878 έως σήμερα). Διδακτορική διατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη. Ανακτήθηκε 25 Απριλίου 2023, από http://ikee.lib.auth.gr/record/134360/?ln=en

Νιτσιάκος, Β., Μάνος, Ι., Δαλκαβούκης, Β., Αγγελίδου, Α., & Αγγελόπουλος, Γ. (Επιμ.). (2018). Τα πολλαπλά σύνορα ενός μεταβαλλόμενου κόσμου. Θεωρητικές προσεγγίσεις και εθνογραφικές δοκιμές στη νοτιοανατολική Ευρώπη. Αθήνα: Κριτική.

 Nora, P. (1989). Between Memory and History: Les Lieux de Mémoire. Representations, 26, 7-24.

Nora, P. (1996). Realms of Memory. Νέα Υόρκη: Columbia University Press.

Σαλβάνου, Α. (2021). Πώς μαθαίνουμε ιστορία χωρίς να τη διδαχθούμε; Ιστορική κουλτούρα, δημόσια ιστορία, ιστορική εκπαίδευση. Αθήνα: Ασίνη.

Σφέτας, Σπ.(2003). Η διαμόρφωση της σλαβομακεδονικής ταυτότητας: μια επώδυνη διαδικασία. Θεσσαλονίκη:  Εκδόσεις Βάνιας.

Τοντόροβα, Μ. (2022). Το Παιχνίδι της Κλίμακας. Τα  Βαλκάνια από τους Εθνικισμούς στη μετασοσιαλιστική νοσταλγία. Μετάφραση Τάκης Γέρος. Εισαγωγή-επιστημονική επιμέλεια Α. Λυμπεράτος, Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης/Altera Balkanica.

Todorova, M.(2000). Βαλκάνια. Η δυτική φαντασίωση. Μτφρ. Ιουλία Κολοβού, Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής.

Χρήσιμοι διαδικτυακοί τόποι

BalkanInsight  https://balkaninsight.com/

Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών https://ems.gr/etaireia-makedonikon-spoydon-1939-2019/

Εργαστήριο Ιστορίας Ανατολικής και Νοτιοανατολικής Ευρώπης, Τμήμα Βαλκανικών, Σλαβικών και Ανατολικών Σπουδών, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας https://www.uom.gr/bso/ergasthrio-istorias-anatolikhs-kai-notioanatolikhs-eyrophs

Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου https://www.imxa.gr/ 

Κέντρο Έρευνας Νεότερης Ιστορίας, Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας, Πάντειον Πανεπιστήμιο https://www.polhist.panteion.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=572&Itemid=851&lang=el

Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα https://imma.edu.gr/  

Πρόγραμμα Νοτιοανατολικής Ευρώπης-Ελληνικό Ίδρυμα Ευρωπαϊκής και Εξωτερικής Πολιτικής(ΕΛΙΑΜΕΠ) https://www.eliamep.gr/topics/southeast-europe-programme/

Ιστολόγια και Κοινωνικά Δίκτυα

Our Balkans. Τα Βαλκάνια της Φιλίας, της Αλληλεγγύης, των Κοινών Αγώνων https://ourbalkans.wordpress.com/

The Balkans https://web.facebook.com/TheBalkans?locale=el_GR

Balkans Terra Incognita(and Beyond) https://web.facebook.com/groups/205194044052316?locale=el_GR

Διαλέξεις πρόσωπο με πρόσωπο, διαδραστική διδασκαλία, εκπαιδευτικές επισκέψεις, μελέτη, ανάλυση και αξιοποίηση πηγών σε αρχειακές υπηρεσίες και πνευματικά ιδρύματα, συγγραφή  ατομικών και ομαδικών εργασιών.

Αξιοποίηση πολυτροπικού/ πολυμεσικού υλικού στη διδασκαλία,  επικοινωνία και συντονισμός μελέτης και εκπόνησης  εργασιών μέσω της πλατφόρμας ασύγχρονης τηλεκπαίδευσης(e-class).

  Είναι διαμορφωτική. Οι φοιτητές/τριες καλούνται να εκπονήσουν επιστημονικές εργασίες (ατομικές ή ομαδικές).Συνεχής ανατροφοδότηση τόσο στο πλαίσιο των μαθημάτων όσο και στο πλαίσιο ξεχωριστών συναντήσεων με τους/τις φοιτητές/τριες. Παρουσίαση των εργασιών στην τάξη σε μορφή power-point και τελική υποβολή του κειμένου κατά τη διάρκεια της εξεταστικής.