ΚΛΑΣΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ

Αναπλήρωση από Αν. Καθ. Κωνσταντίνο Σμπόνια λόγω επιστημονικής άδειας του διδάσκοντα Μον. Επικ. Καθ. Ανδρέα Καπετάνιου.

Το μάθημα ακολουθεί δύο άξονες: Αφενός παρακολουθεί την ανάδυση της της Κλασικης Αρχαιολογίας στην ιστορική της συνάφεια, από την Αναγέννηση και έπειτα, με έμφαση στην διαμόρφωσή της μαζί με την διαδικασία ανεξαρτησίας και ταυτοτικού προσδιορισμού του ελληνικού κράτους και των Ελλήνων. Αφετέρου ιχνηλατεί την εξέλιξη των κοινωνιών στον ελλαδικό, κυρίως, χώρο, από το τέλος του Μυκηναϊκού κόσμου έως τα Υστερορωμαϊκά χρόνια.  Η περιήγηση αυτή γίνεται μέσα από την μελέτη όψεων του υλικού πολιτισμού και άλλων καταλοίπων των κοινωνιών αυτών, εφαρμόζοντας τις μεθόδους της Αρχαιολογίας:  Αναλύονται στοιχεία αρχιτεκτονικής, τοπογραφίας και οργάνωσης του χώρου, τέχνεργα όπως εργαλεία, κοσμήματα, σκεύη αλλά και βιοαρχαιολογικά (οστά ζώων και ανθρώπων, σπόροι, κατάλοιπα οργανικών ουσιών), γεωαρχαιολογικά (δομή και σύσταση του εδάφους και του υπεδάφους) και παλαιοκλιματικά δεδομένα.  Παρουσιάζονται παραδείγματα που προέρχονται από επιφανειακές, ανασκαφικές και υποβρύχιες αρχαιολογικές έρευνες και οργανώνονται σε θεματικές ενότητες που διατρέχουν την προς εξέταση περίοδο: πολιτική οργάνωση, συλλογικότητες και ταυτότητες, οργάνωση οικισμένου και παραγωγικού χώρου, δίκτυα (κοινωνικά- επικοινωνίας –οικονομικά), ιδεολογία (με έμφαση στις θρησκευτικές και τις ταφικές πρακτικές), οικονομικές πρακτικές (παραγωγή και εμπόριο), καθημερινή ζωή, τέχνη (εικαστική και δραματική), βία και σύγκρουση (άμυνα και πόλεμος), η πρόσληψη της έννοιας του παρελθόντος στην αρχαιότητα (τα μνημεία για τους αρχαίους).  Διαχρονικό νήμα, που διατρέχει και συνδέει τα στοιχεία αυτής της αφήγησης, είναι η εμφάνιση και η εξέλιξη του φαινομένου της πολιτικής οργάνωσης που ονομάζεται Πόλις.

Η έμφαση στην υλική διάσταση των ανθρώπινων κοινωνιών περιγράφει τη θέση της Κλασικής Αρχαιολογίας στη σχέση της με την Ιστοριογραφία και την Ιστορία της Τέχνης, καθώς μέσα από τον διάλογό τους παράγεται Ιστορία. Η ύλη, ως αντικείμενο της Αρχαιολογίας, μπορεί να διασταυρωθεί με τις πληροφορίες των κειμένων (επιγραφικών, λογοτεχνικών και ιστοριογραφικών), αλλά και να φωτίσει πλευρές των αρχαίων κοινωνιών για τις οποίες σιγούν –ή μιλούν πολύ λίγο- η γραμματεία και οι επιγραφές, δίνοντας, για παράδειγμα, φωνή σε «σιωπηλές» ομάδες, όπως οι δούλοι.  Υπό αυτό το πρίσμα, παράλληλα  εξετάζονται οι καταβολές και οι απαρχές του επιστημονικού κλάδου της Κλασικής Αρχαιολογίας στην ιστορική τους συνάφεια, στην Ευρώπη και τον ελλαδικό χώρου, από την Αναγέννηση έως τον 19ο αι.

Το μάθημα εισάγει τους/τις φοιτητές/-τριες στην εφαρμογή αρχαιολογικών μεθοδολογικών εργαλείων για την διερεύνηση της ιστορίας της Κλασικής Αρχαιότητας στην Ελλάδας και της κριτικής προσέγγισης των αρχαιολογικών αφηγήσεων.

Μέσα από τις ενότητες του μαθήματος επιδιώκεται να δοθούν στους φοιτητές εργαλεία για την συστηματική και επιστημονικά συνεπή διερεύνηση της Ιστορίας της Κλασικής Αρχαιότητας.  Παράλληλα, επιδιώκεται να γίνει κατανοητό, πώς ο υλικός πολιτισμός και οι πρακτικές που σχετίζονται με αυτόν αποτελούν ενεργά στοιχεία των κοινωνιών, αναπαράγοντας και μετασχηματίζοντας θεμελιώδεις κοινωνικές δομές, όπως οι σχέσεις εξουσίας.

 Μαθησιακά αποτελέσματα με την ολοκλήρωση του μαθήματος: Η κατάκτηση μιας συνθετικής θεώρησης της περιόδου από το τέλος του Μυκηναϊκού κόσμου έως τα Υστερορωμαϊκά χρόνια, μέσα από τα κυριότερα υλικά κατάλοιπα (τέχνεργα και αρχιτεκτονικά σύνολα). Η κατανόηση του ρόλου του παρελθόντος στο εκάστοτε παρόν. Η σύνδεση των ιστορικών συνθηκών γένεσης του επιστημονικού κλάδου της Κλασικής Αρχαιολογίας με την δημιουργία του ανεξάρτητου Ελληνικού κράτους, τη διαμόρφωση της Νεοελληνικής ταυτότητας και τις σχέσεις αποικιοκρατίας. Η ικανότητα εφαρμογής τεχνικών θέσεως απλών ερωτημάτων σε υλικά κατάλοιπα, όσο και σε κείμενα, ώστε να καταστούν πηγές για την ιστορική έρευνα.

1η εβδομάδα: Το παρελθόν στο παρελθόν -α.  Το σημασιολογικό φάσμα των  όρων Κλασικός και Κλασικισμός. Η “αρχαιολογίες” ή, αλλιώς, τα υλικά ίχνη του παρελθόντος στο παρελθόν.  Προγονολατρεία- ηρωολοατρεία- ταφικοί τύμβοι, περίβολοι,  επιτύμβια  μνημεία.  Λατρευτικές πρακτικές προγενέστερων υλικών  στοιχείων, στην αρχαιότητα:  μεσοελλαδικοί τύμβοι, θολωτοί τάφοι, μυκηναϊκά ειδώλια, κούροι και κόρες. Εν-τειχισμένη μνήμη: τα σπόλια του Προπαρθενώνα στο τείχος της Ακροπόλεως των Αθηνών.

2η εβδομάδα: Το παρελθόν στο παρελθόν-β. Η αρχαιολογία των άλλων - Η αρχαιολογία του εαυτού. Οι Βενετοί αρχαιοδίφες του 16ου αι. (Ονόριο Μπέλι, Κυριακός Αγκωνίτης). Περιηγητές, Grand tour, Θησαυροθηρία, Φιλελληνισμός. Ο 19ος αι.: η πάλη για την Ανεξαρτησία και η θεμελίωση της ελληνικής εθνικής ταυτότητας - DIlletanti, Elgin, Fauvel - ο «δικός μας» Κυριακός Πιττάκης.  Φιλελληνισμός - οριενταλισμός - αποικιοκρατία. Το εκστατικό όραμα του Έβανς (Α. Ζώης).

3η εβδομάδα: Καθαρεύουσες: Επιλεκτική διατήρηση των στοιχείων του παρελθόντος.  Η πολιτική διάσταση του Κλασικού παρελθόντος. Η ισχύς της αρχαιότητας.  Το παράδειγμα της Ακροπόλεως της Αθήνας, από τον 17ο αι.,  στην Κατοχή και την πρόσφατη την επίσκεψη Ομπάμα.

4η εβδομάδα: Η παροντική ύλη του παρελθόντος: μέσα στοn 19ο αι. η έννοια

Κλασικό συνδέεται με αυτήν της Αρχαιολογίας. Η αρχαιολογική μεθοδολογία. Ανασκαφή, επιφανειακή έρευνα, καταγραφή, διάχυση της αφήγησης των ανακαλύψεων. Σύγχρονες τεχνικές: σειραϊκή κατάταξη, τυπολογία - το παράδειγμα των κεραμεικών τύπων (από την χειροποίητη γεωμετρική κεραμεική, στα γραπτά αγγεία, τις τεχνικές μελανόμορφου και ερυθρόμορφου ρυθμού, τους μεγαρικούς σκύφους, Samian ware και terra sigillata της ρωμαϊκής περιόδου - το παράδειγμα της σημασίας της τυπολογίας των εμπορικών αμφορέων). Αξιοποίηση μεθόδων φυσικών επιστημών (ραδιοχρονολόγηση, βιοαρχαιολογία, γαιο-αρχαιολογία, βίο-αρχαιολογία, εθνο-αρχαιολογία).  Επιγραφική, Νομισματική.  Οι “σιωπηλοί” και οι προβεβλημένοι της Ιστορίας: οι δούλοι, οι γυναίκες και οι ελίτ. Παραδείγματα κεραμεικής, ταφών, αρχιτεκτονημάτων, τεχνέργων.

5η εβδομάδα: Η ανάδυση της Πόλεως -α: Από τα μυκηναϊκά κεντρομόλα πολιτειακά μορφώματα (“ανακτορικά κράτη”) στην Πόλιν (“Πόλη-κράτος” ). Η εξελικτική θεωρία. Το πρόβλημα της αξιολογικής εξελικτικής ταξινόμησης. Κοινωνικός εξελικτισμός - η έννοια της προόδου. Η κοινωνική εξέλιξη ως απλή διαδοχή κοινωνικών μορφών.

6η εβδομάδα: Η ανάδυση της Πόλεως -β: Το παρελθόν- Ηρωολατρεία, Πρόγονοι. Οι Πρακτικές - θρησκευτικές, ταφικές τελετουργίες. Οι χωροχρονικές συντεταγμένες της Κλασικής Αρχαιολογίας. Περιοδολόγηση και χρονολογικά σχήματα. Οι “εποχές” και η ονοματολογία τους (από την Μυκηναϊκή έως την Παλαιοχριστιανική Περίοδο).

7η εβδομάδα: Η ανάδυση της Πόλεως -γ: Η αποκωδικοποίηση της αρχιτεκτονικής στο παράδειγμα του “μεγάρου”.  Εξέλιξη του αρχιτεκτονικού τύπου. Χωροχρονική διασπορά.  Οι πρόδρομοι  τύποι στην Πρώιμη Εποχή του Χαλκού. Τα μυκηναϊκά μέγαρα. Πολιτικό και θρησκευτικό σημείο αναφοράς. Τα μεγαρόσχημα κτίσματα στα ανάκτορα της μυκηναϊκής περιόδου  και στα ιερά της Γεωμετρικής

8η εβδομάδα: Η ανάδυση της Πόλεως -δ: Οικισμοί και ιερά.  Από την οικία στο Ναό. Έδρα των ελίτ και ηρώον. Μέγαρα και ελλειψοειδείς καλύβες. Η κατοικία του ηγεμόνα, το ηρώο, το ιερό της Πόλεως. Ιερά -θεοί- ήρωες-ελίτ-κοινωνικά δίκτυα-εξουσία-Πόλις. Ιερά και κοινωνική δυναμική.  Σχέση με την κοινότητα /συλλογικότητα. Εξέλιξη προς την πολιτική κοινωνία -προς την Πόλιν. Η διαμόρφωση των ναών της Αρχαϊκής - Κλασικής- Ρωμαϊκής περιόδου..

9η εβδομάδα: Η ανάδυση της Πόλεως -ε: Η ιστορικότητα των σχέσεων εξουσίας. Ερμηνευτικά κλειδιά για τον ρόλο των ιερών: Οργάνωση στο χώρο (Α)], Λειτουργικά χαρακτηριστικά (Β) -  αρχιτεκτονική, τέχνεργα. Οικισμοί - μηχανισμοί αστικοποίησης - ύπαιθρος και αγροικίες (το παράδειγμα της Αττικής). Τα ιερά της Πόλεως - Αστικά εξωαστικά, αγροτικά ιερά. Η διαχρονία των ιερών- Παραδείγματα: Ύρια, Μυκήνες, Φωκίδα, Μαντείο Αβαίου Απόλλωνα.  Ιερό και συνάθροιση συλλογικότητας: αγορές - βουλευτήρια. Το παράδειγμα του πρώιμου ιερού και της  Αγοράς στο Δρήρο Κρήτης - η αντιστοιχία του οικισμού στον Αζοριά. Συλλογικές δράσεις - πανηγύρια: Ιερά εστιατόρια στο Δεσποτικό Πάρου, στα ιερά του Σουνίου, στο ιερό του Ηρακλή στη Θάσο. Δεσποτικό - Δήλος: ευρύτερες συλλογικότητες.  Τοπικά - Υπερτοπικά ιερά.  Τα πανελλήνια ιερά Δωδώνης, Δελφών, Ολυμπίας.

10η εβδομάδα: Στοιχεία αρχιτεκτονικής και εικαστικής  τέχνης: Η διαμόρφωση των βασικών αρχιτεκτονικών στοιχείων της ναϊκής αρχιτεκτονικής.  Μορφολογικές και τυπολογικές “σταθερές”- οι ρυθμοί (Δωρικός, Ιωνικός, Κορινθιακός) - Από το ξύλο στο μάρμαρο: εισαγωγή στην έννοια της μνημειακότητας. Η μνημειακή αρχιτεκτονική παράλληλα με την μνημειακή γλυπτική.  Ολόγλυφα ή ανάγλυφα σε δομικά και λειτουργικά μέρη των οικοδομημάτων. Γλυπτά ναών: Ναός Ήρας Σάμου, Αρτέμιδος Κέρκυρας, Θησαυρός Αθηναίων και Σιφνίων στους Δελφούς, η γλυπτική των ιερών της Ακροπόλεως της Αθήνας, τα  αετωματικά γλυπτά της Αφαίας στην Αίγινα, του Δαφνηφόρου Απόλλωνα στην Ερέτρια.

11η εβδομάδα: Τεχνολογία: Συναρμολογούμενα οικοδομήματα της Κλασικής περιόδου: έργα αρχιτεκτονικής και εικαστικής τέχνης στο ζενίθ ενός συνδυασμού αισθητικής  επίγνωσης και τεχνικής αριστείας. Πώς η τυποποίηση και η συστηματοποίηση, σε μιαν ακολουθία διαδικασιών, μπορεί να οδηγήσει στη μοναδικότητα μιας δημιουργίας όπως ο Παρθενώνας. Η έννοια της “διαδικασιακής ακολουθίας” (ή “εγχειρηματικής  αλυσίδας”  -Chaîne opératoire, Operational sequence). André-Georges Haudricourt, André Leroi-Gourhan,  Marcel Mauss, Pierre Bourdieu. Από το Λατομείο στην Ακρόπολη. Μέθοδοι σύνδεσης λιθόπλινθων, και σπονδύλων κιόνων.   Ημιτελή οικοδομήματα ως πηγή για την έρευνα της αρχαίας τεχνολογίας του λίθου - το παράδειγμα του δωρικού οικοδομήματος στο Θορικό.

12η εβδομάδα: Από την ύλη στις ιδέες: Κούροι και κόρες, ο αρχαϊκός κόσμος, θεοί, ήρωες, θνητοί και ελίτ. Το οικοδομικό πρόγραμμα του Περικλή - πολιτική και εξουσία στην Κλασική Ελλάδα. Ιστορικοποίηση τριών οικοδομημάτων: Ο ναός του Ολύμπιου Διός και οι στυλίτες ασκητές. Ο ιδιοσυγκρατικός ναός του Απόλλωνα στις Βάσσες και τα μυστήρια του.  Η διαχρονία του Πύργου του προμαχώνα στα προπύλαια της Ακροπόλεως της Αθήνας.

13η εβδομάδα: Μετά την Πόλιν τι; Διαδικασίες μετάβασης στα Υστερορωμαϊκά χρόνια. Το παράδειγμα του Ηρώδου του Αττικού.  Ιερά και αγροκτήματα. Πατρωνεία και εξουσία. Προτομές μαθητών που πέθαναν και  ο όλβιος Μαραθών.

Στέφανος Ν. Κουμανούδης, Η ελληνική αρχαιολογία, Τυπ. Κείμενα, Αθήνα 1984

Ian Morris (ed) Classical Greece : ancient histories and modern archaeologies, Cambridge University Press, Cambridge 1994

Tonio Holscher, Κλασική αρχαιολογία : βασικές γνώσεις, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2005.

Δημήτρης Πλάντζος, Ελληνική Τέχνη και Αρχαιολογία, Αθήνα, Καπόν, 2016.

Παναγιώτης Δουκέλης (επιμ.) Το Ελληνικό Τοπίο. Μελέτες Ιστορίας Γεωγραφίας και Πρόσληψης του Τοπίου, Εστία, Αθήνα, 2005. 

Rich, John, and Graham Shipley, eds. War and society in the Greek world. Vol. 4. Psychology Press, 1993.

Salmon, John, and Graham Shipley, eds. Human landscapes in classical antiquity: environment and culture. Routledge, 2013.

Γεώργιος Σταϊνχάουερ, Ιστορική γεωγραφία του αρχαίου κόσμου, Ελλάδα – Ρώμη, Αθήνα, Παπαδήμας Δημ. Ν. 2009

Μανόλης Κορρές (επιμ.) Αττικής Οδοί, Αρχαίοι Δρόμοι της Αττικής, Αθήνα, Μέλισσα, 2009.

Traill, J. S.The political Organization of Attica. A study of the Demes, Trittyes, and Phylai, and their representation in the Athenian Council.[Mit Tab.] (Vol. 14). ASCSA, 1975

Μανακίδου, Ε., Μανακίδου, Φ., 2015. Ἐν οἴκῳ και ἐν δήμῳ. [ηλεκτρ. βιβλ.] Αθήνα:Σύνδεσμος Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών. Διαθέσιμο στο: http://hdl.handle.net/11419/3138

Μονιούδη-Γαβαλά, Θ. 2015. Η ελληνική πόλη από τον Ιππόδαμο στον Κλεάνθη. [ηλεκτρ. βιβλ.] Αθήνα:Σύνδεσμος Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών. κεφ 1. Διαθέσιμο στο: http://hdl.handle.net/11419/2926

Morris, Ian. Death-ritual and social structure in classical antiquity. Cambridge University Press, 1992.

Finley, Moses I. The ancient economy. Univ of California Press, 1999.

Meadows, Andrew, and Kirsty Shipton. Money and its uses in the ancient Greek world. Oxford University Press, 2004.

Cartledge, Paul, Edward E. Cohen, and Lin Foxhall, eds. Money, Labour and Land: Approaches to the economics of ancient Greece. Routledge, 2005.

Alexandros Mazarakis –Ainian, From Rulers' Dwellings to Temples. Architecture, Religion and Society in Early Iron Age Greece (1100-700 B.C.), Jonsered 1997,Studies in Mediterranean Archaeology 122

Αλέξανδρος Μαζαράκης-Αινιάν, Όμηρος και Αρχαιολογία, Αθήνα, Καρδαμίτσα, 2000.

Πάνος Δ. Βαλαβάνης, Ιερά και αγώνες στην Αρχαία Ελλάδα. Ολυμπία, Δελφοί, Ισθμία, Νεμέα, Αθήνα, Αθήνα, Καπόν, 2004.

Alcock, Susan E., and Robin Osborne, eds. Placing the gods: sanctuaries and sacred space in ancient Greece. Oxford University Press, 1994.

Paga, Jessica. "Deme Theaters in Attica and the Trittys System." Hesperia (2010): 351-384.

Η διδασκαλία γίνεται συνδυάζοντας διαλέξεις, συζήτηση στην αίθουσα, στο  Αρχαιολογικό Μουσείο και στην Παλαιόπολη της Κέρκυρας. 

Η γραπτή άσκηση στο πλαίσιο του μαθήματος δίνει τη δυνατότητα στους φοιτητές να τοποθετηθούν κριτικά σε κεντρικά ζητήματα που έχουν συζητηθεί στα μαθήματα. Προαιρετικές εργασίες ανατίθενται μετά απο συζήτηση. Οι εργασίες αυτές δεν είναι αποκλειστικά γραπτά δοκίμια.  Υποστηρίζονται και εναλλακτικές μορφές, συνθετικού χαρακτήρα, με αφετηρία την ανάγνωση των αρχαίων καταλοίπων της Κλασικής Αρχαιότητας (π.χ. ντοκιμαντέρ ή ταινία μικρού μήκους, θεατρικό δρώμενο). 

Εξατομικευμένη καθοδήγηση, τεχνικές οδηγίες και επίβλεψη εργασιών και ασκήσεων παρέχεται εβδομαδιαία κατά τις ώρες συνεργασίας.

Χρησιμοποιούνται τεχνολογικά μέσα και εφαρμογές για την εμπλοκή οπτικοακουστικών μέσων στο μάθημα.   Oi πλατφόρμα ασύγχρονης εκπαίδευσης (open eclass) αποτελεί χώρο αναφοράς για επικοινωνία, συμβουλές και οδηγίες, πρόσβαση σε βιβλιογραφικό, οπτικοακουστικό υλικό, εξειδικευμένες μηχανές αναζήτησης, βάσεις δεδομένων και αποθετήρια. Χρησιμοποιείται επικουρικά η βιβλιογραφική πλατφόρμα mendeley μετά από σεμινάριο που γίνεται σε συνεργασία με την Βιβλιοθήκη του ΙΠ. Στο πλαίσιο των ασκήσεων Και των εργασιών ενθαρρύνεται η χρήση των στοιχειωδών μορφών Γεωγραφικού Συστήματος Πληροφοριών (Google Earth) και Βάσης Δεδομένων (Accces ή Filemaker).

Για τη διαμόρφωση της τελικής βαθμολογίας, η γραπτή δοκιμασία κατά τη εξεταστική περίοδο συναξιολογείται με τις γραπτές ασκήσεις κατά τη διάρκεια του εξαμήνου, ενώ προσμετρώνται τα αποτελέσματα της αξιολόγησης της προαιρετικής εργασίας.