Μάνδυλα – Κουσουνή Μ.
Απόφοιτος της Ιατρικής Σχολής Αθηνών και του τμήματος Ιστορίας του Ιονίου Πανεπιστημίου. Εργάζεται ως παιδίατρος. Λήψη παιδιατρικής ειδικότητας Νοσοκομείο Παίδων «Αγία Σοφία», Α! Παιδιατρική Κλινική, καθηγητής κ. Ν. Ματσανιώτης. Μετεκπαίδευση στο Λονδίνο, στο Παιδιατρικό Νοσοκομείο της Great Ormond Street και στο Νοσοκομείο Queen Elisabeth στην παιδιατρική κλινική και παιδιατρική ενδοκρινολογία στα πλαίσια σεμιναρίων οργανωμένων από Institute of Child Health. Υποψήφια διδάκτωρ του τμήματος Ιστορίας του Ιονίου Πανεπιστημίου στο γνωστικό αντικείμενο της Ιστορίας της Ιατρικής με θέμα: «η νοσηρότητα του ελληνικού πληθυσμού κατά τη διάρκεια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας (1453-1821).Έχει δημοσιεύσεις σε ελληνικά και διεθνή ιατρικά περιοδικά σε θέματα ιατρικής, κοινωνικής παιδιατρικής και ιστορίας της ιατρικής και έχει συμμετάσχει και προεδρεύσει σε ελληνικά και διεθνή ιατρικά , κοινωνικής παιδιατρικής και ιστορίας της ιατρικής συνέδρια. Επίσης οργάνωση συνεδρίων. Μέλος επιστημονικών εταιρειών, International Society of History of Medicine, European Society of History of Medicine, Balkan Association of History of Medicine, Του Welcome Institute στο Λονδίνο (Friends of the Welcome Institute for the History of Medicine), Του Ιπποκράτειου Ιδρύματος Κώ, της Πανελλήνιας Εταιρίας Ιστορίας της Ιατρικής. Ιδρυτικό μέλος της Ελληνικής Εταιρείας Ιστορίας της Παιδιατρικής και μέλος, της Πανελλήνιας Εταιρείας Ιστορίας και Αρχαιολογίας της Ιατρικής. της Ελληνικής Εταιρείας Ιατρών λογοτεχνών, της Εταιρίας Κερκυραϊκών Σπουδών, διετέλεσε αντιπρόεδρος της Εταιρίας Ιστορικών Μελετών του Ιονίου Πανεπιστημίου, του συλλόγου Μουσική και Παιδιά, του συλλόγου«Στήριξη»(Δημοτική Μονάδα Πρόληψης κατά των εξαρτησιογόνων ουσιών και του Αids), του Ιατρικού Συλλόγου Κέρκυρας και πρόεδρος της εξελεγκτικής του επιτροπής, της Ελληνικής Παιδιατρικής Εταιρίας, του Κολεγίου Ελλήνων παιδιάτρων, της Ελληνικής Εταιρείας Μελέτης της παχυσαρκίας, του Μεταβολισμού και των διαταραχών διατροφής ,της Ελληνικής Εταιρίας της Εφηβικής Ιατρικής, της Ελληνικής Εταιρίας Κοινωνικής Παιδιατρικής και Προαγωγής της Υγείας και πρόεδρος του παραρτήματός της στην Κέρκυρα, πρόεδρος της Ιατροχειρουργικής Εταιρείας Κέρκυρας και επιμελητής σύνταξης του περιοδικού της με τίτλο « Ιατρικά Χρονικά Βορειοδυτικής Ελλάδος». Στο επιστημονικό πεδίο της Ιστορίας της Ιατρικής ασχολείται ιδιαίτερα με τα λοιμώδη νοσήματα και τις επιδημίες, επιδημιολογικά στοιχεία, βρεφική θνησιμότητα, δημόσια υγεία. Έχουν βραβευτεί εργασίες της σε πανελλήνια συνέδρια σε θέματα ιατρικής, κοινωνικής παιδιατρικής και ιστορίας της ιατρικής, ενώ έχει βραβευτεί από τον Ροταριανό Όμιλο, από το παράρτημα Σοροπτιμιστριών Κέρκυρας, από την Ελληνική Εταιρεία Κοινωνικής Παιδιατρικής και Προαγωγής της Υγείας και έχει τύχει υπότροφος του Ιδρύματος Κρατικών Υποτροφιών (Ι.Κ.Υ).
ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ
ΤΑ ΛΟΙΜΩΔΗ ΝΟΣΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΚΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΤΟ 19Ο ΑΙΩΝΑ
Τα λοιμώδη νοσήματα ευθύνονται ακόμη και σήμερα για το μεγαλύτερο μέρος της ολικής νοσηρότητας και σημαντικό ποσοστό της ολικής θνησιμότητας σε όλες τις χώρες του κόσμου, παρά τη σημαντική βελτίωση της ατομικής και δημόσιας υγιεινής. Ιδιαίτερα ευάλωτα είναι τα παιδιά και κυρίως τα νεογνά και τα βρέφη. Έτσι η παρουσία τους ή η εξάλειψή τους επηρεάζει ιδιαίτερα τη βρεφική θνησιμότητα και επομένως και τη δημογραφική εξέλιξη του τόπου. Στα πλαίσια του σεμιναρίου αυτού θα γίνει αναφορά στην πρώτη ενότητα σε έννοιες γενικής επιδημιολογίας και πρόληψης των λοιμωδών νοσημάτων, ενώ στη δεύτερη ενότητα θα αναλυθεί η έννοια και οι παράμετροι της βρεφικής θνησιμότητας και θα αναλυθούν τα σπουδαιότερα παιδικά λοιμώδη νοσήματα του 19ου αιώνα, τα ποσοστά νοσηρότητας και τα ποσοστά βρεφικής θνησιμότητας εξ’ αιτίας αυτών.
ΕΝΟΤΗΤΕΣ
1) Γενική επιδημιολογία και πρόληψη λοιμωδών νοσημάτων
1. Τι είναι και πως προσδιορίζεται η μολυσματικότητα, η παθογονικότητα, η λοιμοτοξικότητα και η ανοσοποιητική ικανότητα ενός λοιμογόνου παράγοντα
2. Ποιοι είναι οι μηχανισμοί και ποια τα είδη άμυνας έναντι των λοιμογόνων παραγόντων
3. Ποιοι είναι οι μηχανισμοί διατήρησης των λοιμογόνων παραγόντων στη φύση
4. Ποιος είναι ο ρόλος των ασθενών και ποιος των φορέων στη διασπορά των λοιμογόνων παραγόντων στα διάφορα λοιμώδη νοσήματα
5. Τι είναι η περίοδος μεταδοτικότητας ενός λοιμώδους νοσήματος και πως ποικίλλει ανάλογα με το λοιμώδες νόσημα
6. Τι είναι η συλλογική ανοσία και πως επηρεάζει την επιδημιολογική συμπεριφορά των λοιμωδών νοσημάτων
7. Σε ποιους άξονες στηρίζεται η συλλογική πρόληψη των λοιμωδών νοσημάτων
8. Ποια είναι η δυναμική των σχέσεων ανθρώπου, περιβάλλοντος και λοιμογόνων παραγόντων
9. Τι είναι και από ποιους παράγοντες διαμορφώνεται το νοσολογικό φάσμα των διαφόρων λοιμωδών νοσημάτων
10. Ποιες είναι και πόσο διαρκούν οι χρονικές φάσεις μιας τυπικής λοίμωξης
11. Ποιοι είναι οι κυριότεροι τρόποι μετάδοσης των λοιμωδών νοσημάτων
12. Ποιες είναι οι βασικές μέθοδοι πρόληψης των λοιμωδών νοσημάτων σε συλλογικό επίπεδο
13. Ποια είναι τα χαρακτηριστικά «προσώπου», «χρόνου», και «τόπου» των λοιμωδών νοσημάτων και πως συνδέονται με τις επιδημικές εκρήξεις
14. Ποια από τα χαρακτηριστικά «χρόνου» αξιολογούνται συνήθως κατά τη μελέτη της επιδημιολογίας και πρόληψης των λοιμωδών νοσημάτων.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
1. Τριχόπουλος Δ., Καλαποθάκη Β., Πετρίδου Ε., Προληπτική Ιατρική και Δημόσια Υγεία, Αθήναι 2000.
2. Τριχόπουλος Δ. Γενική και Κλινική Επιδημιολογία. Εκδ. Παρισιάνος. Αθήνα 2002:3-13.
3. Porter R. History of Medicine. Cambridge University Press 1998: 16-51.
4. Becker NG: Αnalysis of infectious disease data, New York, Chapman and Hall, 1989.
5. Mayhall CG: Hospital epidemiology and infection control, 2nd edition, Philadelphia, Williams and Wilkins,1999.
http://ec.europa.eu/health-eu/health_problems/other_infectious_diseases/index
2)Βρεφική θνησιμότητα
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
1.Τούντας Γιάννης, «Η υγεία του παιδικού πληθυσμού», Η υγεία του Ελληνικού πληθυσμού, Κέντρο Μελετών Υπηρεσιών Υγείας Εργαστηρίου Υγιεινής και Επιδημιολογίας Ιατρικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα, (2007), σ. 44.
2.Δρόσου-Αγακίδου Β., «Διαχρονικές τάσεις και αιτίες περιγεννητικής, νεογνικής και βρεφικής θνησιμότητας», Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής, 2005, 22(5)459-466 .
3.Αποστολοπούλου-Μιχαηλίδου Ελπίδα, Ανάλυση της γεννητικότητας και της όψιμης εμβρυϊκής περιγεννητικής και βρεφικής θνησιμότητας στο νομό της Κέρκυρας από το 1946 μέχρι το 1975, διατριβή επί υφηγεσία, Κέρκυρα, 1980, σ.44.
4.Βαλαώρας Β. Γ., «Δημόσια Υγιεινή», Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια Δρανδάκη, τόμ. 10ος, Ελλάς, Αθήναι, σελ. 656-664.
5.Τσουκαλάς Γ, Μέξη Π., Τσουκαλάς Ι., «Η παιδιατρική μέσα από τη δράση της Ιατρικής Εταιρείας Αθηνών 1835-1930», Δελτίο Α! Παιδιατρικής Κλινικής Πανεπιστημίου Αθηνών, τόμ. 50, (2003) σ. 170-174
6.Μάνδυλα–Κουσουνή Μαρία, «Η παιδιατρική ειδικότητα το 19ο αιώνα και οι κυριότεροι αντιπρόσωποί της», Ιατρικά Χρονικά Βορειοδυτικής Ελλάδος, (Ιούνιος 2004), τόμ.4, τεύχ. 1, σ. 63.
7.Σάββας Κωνστ., καθηγητής του Πανεπιστημίου, Λόγος εναρκτήριος εις το μάθημα της Υγιεινής και μικροβιολογίας, εκφωνηθείς τη 15η Νοεμβρίου εν τη μεγάλη αιθούση της Νομικής Σχολής , τυπογραφείον ‘Εστία,’ Κ. Μάϊσνερ και Ν. Καργαδούρη, Αθήναι (1900), σ. 20,21.
8.Μουτούσης Κ, «Περί δημοσίας υγείας εν Ελλάδι», Συνεδρία 19ης Μαρτίου 1922, Πρακτικά Ιατρικής Εταιρείας Αθηνών, (1919-1923) σ. 365-384.
9.Παπαβασιλείου Ιωάν. Θ., «Κωνσταντίνος Γ. Σάββας», Δελτίον Ελληνικής Μικροβιολογικής Εταιρείας, Αθήναι, (1984), σ. 29,232,233.
10.Τριχόπουλος Δ., «Ανάλυσις της ακαίρου εν Ελλάδι θνησιμότητας, (θάνατοι κατά την ενδομήτριον, βρεφικήν, νηπιακήν, παιδικήν και εφηβικήν ηλικίαν)», διατριβή επί διδακτορία, εκ του Εργαστηρίου Υγιεινής και Επιδημιολογίας του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, διευθυντής ο καθηγητής Βαλαώρας Β. Γ., Αθήναι, 1964, σ. 5,6,7,15.
11.Petridou Eleni, Kotsifakis George, Revinthi Katherine, Polychronopoulou Argy, Trichopoulos Dimitrios, «Determinants of stillbirth mortality in Greece», Priventivemed, 1996:41,70.
12.Τζουμάκα-Μπακούλα Χρύσα, Πανελλήνια περιγεννητική έρευνα, Απρίλης 1983, διατριβή για υφηγεσία, Αθήνα, 1984.
13.Τζουμάκα-Μπακούλα Χρύσα, Λεκέα Β., Καββαδία Γ., Μακρή Α., Κουτσοβίτης Π., Ματσανιώτης Ν., «Η περιγεννητική φροντίδα στην Ελλάδα τα τελευταία 15 χρόνια», Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών, 2000, 75:102-112.
14.WHO, New estimates of perinatal mortality, Wkly epidemiol Rec, 1996, 71:297-304.
15. WHO, statistics, mortality database, table 1, numbers of registered deaths, 1999, WHO, 2001.
Η δεύτερη ενότητα θα περιλαμβάνει:
1)Λοιμώδη παιδιατρικά νοσήματα του 19ου αιώνα
1. Το φάσμα των λοιμωδών νόσων του παιδικού πληθυσμού το 19ο αιώνα, όπως φαίνεται από διάφορες πηγές
2. Το ποσοστό βρεφικής θνησιμότητας εξ’ αιτίας αυτών
3. Η επίδρασή τους στη δημογραφική εξέλιξη της χώρας
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
1. Βαλαώρας Β.Γ. «Δημόσια Υγιεινή»,Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια,ιδρυτής ιδιοκτήτης Παύλος Δρανδάκης ,εκδοτικός οργ. ο ‘ Φοίνιξ’τόμ.10ος Ελλάς, Αθήναι ,σ.660,661,662.
2. Βάφας Γ., «Αι Αθήναι υπό ιατρικήν έποψιν», Αθήναι, 1878,σ.28,36.
3. Βιτσάρης Α. «Περί της διαγνώσεως της φυματιώδους μηνιγγίτιδος παρά τοις παισί»,Ασκληπιός, Περίοδος Β!, τόμ. Γ!, τεύχ.Γ!, Αθήναι (Απρίλιος 1858)σ.456-458.
4. Βιτσάρης Α, «Μηνιγγίτις κοκκώδης η φυματιώδης»,Ασκληπιός,Περίοδος Β!,τόμ.Ι!,τεύχ.Γ!και Δ!, Αθήναι ( Αύγουστος και Σεπτέμβριος 1871)σ.98-116.
5.Βιτσάρης Α, «Περί εντερομεσεντερικής φυματιώσεως των παίδων»,Ασκληπιός, τόμ. Ε!, Αθήναι (1861)σ.97.
Βιτσάρης Αντ., «περί διαρροίας ,επίσης δυσεντερίας και γαστρικών πυρετών»,Πρακτικά της εν Αθήναις Ιατρικής Εταιρείας,συνεδρία 4/6/1858, ‘Ασκληπιός’ Περίοδος Β!,τόμ.Γ!τεύχ.Α! και Β! Αθήναι,(1858),σ.86
7.Καρδαμάτης Ι.Π.,η εξυγίανσις των Αθηνών ,αι κατά το παρελθόν θέρος εν Φαλήροις και Δρομοκαϊτείω επιδημίαι ελειογενών πυρετών και τρόπος εξυγιάνσεως της παραλίας των Φαλήρων»,Η ελονοσία εν Ελλάδι και τα πεπραγμένα του Συλλόγου, επιμέλεια Κωνστ. Γ.Σάββα και Ιωάν. Π. Καρδαμάτη, έτος έκτον και έβδομον, τυπογρ .Παρασκευά Λεώνη,( (1912)σ.189,190.
8.Καρδαμάτης Ιωάν.Π., « Η ελονοσία εν Αθήναις από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι σήμερον»,Η ελονοσία εν Ελλάδι και τα πεπραγμένα του Συλλόγου,επιμέλεια Κωνστ. Γ.Σάββα και Ιωάν. Π. Καρδαμάτη,έτος, Ακαι Β, τυπογρ.Παρασκευά Λεώνη,(1907)σ.121.
9.Μάνδυλα –Κουσουνή Μαρία, «Η παιδιατρική ειδικότητα το 19ο αιώνα και οι κυριότεροι αντιπρόσωποί της»,Ιατρικά Χρονικά Βορειοδυτικής Ελλάδος, (Ιούνιος 2004),τόμ.4,τεύχ.1,σ.63.
Μάνδυλα –Κουσουνή Μαρία, «Ησυμβολή της Ιατρικής Εταιρείας Αθηνών από τα 1853-1915»,Ιατρικά Χρονικά Βορειοδυτικής Ελλάδος, (Νοέμβριος 2004),τόμ.4,τεύχ.2.
11. Μέρμηγκας Κ. «Ομιλία κατά την συνεδρία της 11ης Μαϊου 1935 εν τη αιθούση του Πανεπιστημίου ,επί τη 100ετηρίδι της Εταιρείας»,Πρακτικά Ιατρικής Εταιρείας Αθηνών,σ.475.
12. Μουτούσης Κ, «Περί δημοσίας υγείας εν Ελλάδι»,Συνεδρία 19ης Μαρτίου 1922,Πρακτικά Ιατρικής Εταιρείας Αθηνών ,(1919-1923)σ.365-384.
13. Μουτούσης Κ. , «Επιδημιολογική ασχολία της Εταιρείας από της ιδρύσεως μέχρι του 1900»,Πρακτικά Ιατρικής Εταιρείας Αθηνών ,Αθήνα (1928)σ.484-514.
14.Πατρίκιος Βασίλειος, Το ΙΓ! Διεθνές Συνέδριον Υγιεινής και Δημογραφίας
15. Ρηγάτος Γεράσιμος Α. «Η ιστορία της Ιατρικής Εταιρείας Αθηνών 1835-1985»,Αθήναι 1985,σ.85.
16.Σάββα Κ. και Καρδαμάτη Ι. «Η εν Μαραθώνι εξυγιαστική εργασία του προς περιστολήν των ελωδών νόσων Συλλόγου κατά το θέρος 1907»,Η ελονοσία εν Ελλάδι και τα πεπραγμένα του Συλλόγου,επιμέλεια Κωνστ. Γ.Σάββα και Ιωάν. Π. Καρδαμάτη, έτος τρίτον , τυπογρ.Παρασκευά Λεώνη,( (1908)σ.64.
17.Τσουκαλάς Γ, ΜέξηΠ., Τσουκαλάς Ι., «Η παιδιατρική μέσα από τη δράση της Ιατρικής Εταιρείας Αθηνών 1835-1930»,Δελτίο Α!Παιδιατρικής Κλινικής Πανεπιστημίου Αθηνών, τόμ.50,(2003)σ.170-174
18.Φλωράς Φ.Χ., «πόθεν κυρίως πηγάζουσιν αι ασθένειαι», Εστία, τόμ. κζ, Αθήναι ,(1889),σ.237,εκδόται Ν.Γ.Πολίτης και Γ.Δροσίνης.
19. Χωρέμης Κ., «Η παιδιατρική εν τη Ιατρική Εταιρεία», Πρακτικά Ιατρικής Εταιρείας Αθηνών, Αθήναι (1930)σ.470-491.
20.Savas Constantin, «De la fréquence du paludisme et des marais en Grèce et en Crète», Constantin Savas, Jean P.Cardamatis, «Lugue antimalarienne Hellenique (1905-1928)», Athènes, imprimerie française ‘le prograis,’(1939), σ. 29-45.
21.Αποστολίδου Γ., «Βρεφική θνησιμότητα», Ιατρική, 61(6), 589-596, 1992.
22. Αποστολοπούλου-Μιχαηλίδου Ελπίδα, Ανάλυση της γεννητικότητας και της όψιμης εμβρυϊκής περιγεννητικής και βρεφικής θνησιμότητας στο νομό της Κέρκυρας από το 1946 μέχρι το 1975, διατριβή επί υφηγεσία, Κέρκυρα, 1980, σ.44.
23. Ασκληπιός , «Αποβιώσεις», τεύχ.Γ!, τόμ.4ος , περίοδος Β!, Αθήναι, Σεπτέμβριος, 1859, σ.143.
24. Ασκληπιός , «Ποικίλα- Δημοσία υγεία»,τεύχ.Ζ!, τόμ.2, περίοδος Β!, Αθήναι,, Ιανουάριος (1858), σ.335.
25. Ασκληπιός , τεύχ. Α!, τόμ. 6 , Αθήναι , 31 Αυγούστου(1861), σ.13.
26. Δρόσου-Αγακίδου Β., «Διαχρονικές τάσεις και αιτίες περιγεννητικής, νεογνικής και βρεφικής θνησιμότητας», Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής, 2005, 22(5)459-466 .
27. ΕΣΥΕ, «Πίνακες θανάτων βρεφών στην Ελλάδα, κατά τα έτη 1956-1995, ηλικίας κάτω του ενός έτους κατά ηλικία του θανόντος και αιτία θανάτου», σ. 250-255.
28. Ζίννης, Α «Έκθεσις των κατά το Δημοτικόν Βρεφοκομείον Αθηνών», Ασκληπιός, τεύχ. Ε!, τόμ.ΣΤ!, Αθήναι, Δεκέμβριος (1861), σ.205-210.
29. Ιατρική Εφημερίς, αρ.23, 5 Ιουλίου 1858, τόμ.Α!, εν Αθήναις, (1859), σ.192.
30. Ιατρική Εφημερίς, αρ.32, 6 Σεπτεμβρίου 1858, τόμ.Α!, εν Αθήναις,(1859), σ.264.
31. Καραμπερόπουλος Δ., «Λοιμώδη νοσήματα της παιδικής ηλικίας 18ου-19ου αι.»,Διημερίδα Λοιμώξεις - Λοιμώδη Νοσήματα - Εμβολιασμοί και Επίκαιρα Ιατροκοινωνικά Θέματα, Βόλος, 22 - 23 Οκτωβρίου 2005.
32. Καρδαμάτης Ιωάν.Π., « Η ελονοσία εν Αθήναις από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι σήμερον»,Η ελονοσία εν Ελλάδι και τα πεπραγμένα του Συλλόγου,επιμέλεια Κωνστ. Γ.Σάββα και Ιωάν. Π. Καρδαμάτη,έτος, Ακαι Β,ό.π.σ.121, 127.
33.Καρδαμάτης Ι.Π. ,η εξυγίανσις των Αθηνών ,αι κατά το παρελθόν θέρος εν Φαλήροις και Δρομοκαϊτείω επιδημίαι ελειογενών πυρετών και τρόπος εξυγιάνσεως της παραλίας των Φαλήρων», Η ελονοσία εν Ελλάδι και τα πεπραγμένα του Συλλόγου,επιμέλεια Κωνστ. Γ.Σάββα και Ιωάν. Π. Καρδαμάτη, έτος έκτον και έβδομον,σ.189,190.
34.Λιβιεράτος Σ.Γ., «Η ελονοσία και η φυματίωσις εν Επτανήσω»,Πρώτον Πανιόνιον Συνέδριον εν Κερκύρα ,κατά Μάϊον του 1914ό.π.σ.195,196, 214, 219,220,221.
35. Μάνδυλα Μαρία, η συμβολή του Εργαστηρίου Υγιεινής του Πανεπιστημίου Αθηνών στην καταπολέμηση της ελονοσίας στην Ελλάδα στις αρχές του 20ου αιώνα, προφορική ανακοίνωση στο 18ο συνέδριο ΕΕΚΠΠΥ με θέμα ‘παιδί και πολιτισμός’, Ηράκλειο Κρήτης ,2006.
36. Μαρκέτος Σπ., Ιστορία της Ιατρικής του 20ου αιώνα, 1. οι Έλληνες πρωτοπόροι, 5, Νικόλαος Κ. Λούρος (1898-1986), εκδόσεις Ζήτα, Αθήναι, 2001, σ. 38.
37. Μουτούσης Κ, «Περί δημοσίας υγείας εν Ελλάδι»,Συνεδρία 19ης Μαρτίου 1922, Πρακτικά Ιατρικής Εταιρείας Αθηνών, (1919-1923) σ. 365-384.
38. Μουτούσης Κ., «Επιδημιολογική ασχολία της Εταιρείας από της ιδρύσεως μέχρι του 1900»,ό.π.σ.484-514
39.Νέος Ασκληπιός, «Βρογχικός κατάρρους των βρεφών», φύλ.5 και 6 του Μαΐου και Ιουνίου, έτος Β!, Αθήνησι,(1843), σ.146-147.
40. Πατρίκιος Βασίλειος, Το ΙΓ! Διεθνές Συνέδριον Υγιεινής και Δημογραφίας ,εν Βρυξέλλες ,(2-8 Σεπτεμβρίου1903),ό.π. σ.83.
41.Πουλάκου-Ρεμπελάκου Ε, «Ιστορικές και λογοτεχνικές αναφορές του Βρεφοκομείου Αθηνών», Ιστορία της Ελληνικής Παιδιατρικής, Πρακτικά 1ης ημερίδας 2006, σ .54,55,59,60,75,76.
42. Πουλάκου-Ρεμπελάκου Ε., Τσιάμης Κ., Διαμαντής Α. «Η δημοσιογραφική και λογοτεχνική αποτύπωση της υγειονομικής κατάστασης στην Αθήνα του Χ. Τρικούπη (1880-1900).
43.Πουρναρόπουλος Γ. Κ., «Κων. Σάββας. Ο εισηγητής της Προληπτικής Ιατρικής και Μικροβιολογίας εν Ελλάδι (1861-1929)». Αρχείον Ευβοικών Μελετών, τόμ. 16ος,, (1963), σ. 313–343.
44.Πρινάρης Γ.Χ., «Συγκριτικός πίναξ των κατά την θερινήν ώραν θνησκόντων βρεφών εν Αθήναις», Ο Νέος Ασκληπιός, φύλ.5 και 6 Μαΐου και Ιουνίου, έτος Β!, Αθήναι, (1843), σ.121-125.
45. Πρινάρης, Γ.Χ. «Περί της ενδημούσης βρεφοκτόνου νόσου», Ο Νέος Ασκληπιός, φύλ.5, Μάϊος, έτος Α!, Αθήναι, (1842), σ.149-152,156.
46. Ραλλίδης Οδυσσέας, «Σάββας Κωνσταντίνος», Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, Παύλος Δρανδάκης , εκδοτικός οργανισμός «Φοίνιξ», έκδοσις δευτέρα, τόμ. 21ος,, Αθήναι, σ. 405.
47. Ρηγάτος Γεράσιμος , Αρρώστειες και θάνατος παιδιών στη νεοελληνική λογοτεχνία (1821-1922),εκδόσ. Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα, 1987, σ. 61,62,65-68,71,80,86,779,780.
48. Σάββας Κ., Καρδαμάτης Ι. Π., επιμέλεια, «Η ελονοσία εν Ελλάδι», Η ελονοσία εν Ελλάδι και τα πεπραγμένα του Συλλόγου, επιμέλεια Κωνστ. Γ. Σάββα και Ιωάν. Π. Καρδαμάτη, (1914-1928),Αθήνα, (1928), σ. ια, θ,ι. 1.
49.Σουτζόγλου-Κοτταρίδη Πελαγία, Παιδί και υγεία στα πρώτα χρόνια της ανεξάρτητης Ελλάδας 1830-1862,Αθήνα, 1991, σ.367-371, 376-377,378,379.
50. Τριχόπουλος Δ., «Ανάλυσις της ακαίρου εν Ελλάδι θνησιμότητας, (θάνατοι κατά την ενδομήτριον, βρεφικήν, νηπιακήν, παιδικήν και εφηβικήν ηλικίαν)», διατριβή επί διδακτορία, εκ του Εργαστηρίου Υγιεινής και Επιδημιολογίας του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, διευθυντής ο καθηγητής Βαλαώρας Β. Γ., Αθήναι, 1964, σ. 1-78.
Προτεινόμενες ηλεκτρονικές πηγές